سرقفلی چیست + نکات حقوقی
بارها سردر مغازه‌ها و در آگهی‌های فروش مغازه دیده‌ایم که نوشته شده سرقفلی مغازه به فروش می‌رسد و احتمالا برای شما هم سوال شده سرقفلی مغازه و اماکن تجاری چیست و چه تفاوتی با مالکیت دارد؟ حق کسب و پیشه چیست؟ در این نوشته مفهوم سرقفلی و حقوق آن را توضیح می‌دهیم.
سرقفلی که در قانون قدیمی روابط موجر و مستاجر با نام «حق کسب و پیشه یا تجارت» شناخته می‌شد، حقی است که قانون‌گذار برای مستاجران اماکن تجاری در نظر گرفته بود تا از آن‌ها به نحوی ویژه حمایت کرده باشد.
اولین نکته که از این تعریف مشخص می‌شود این است که سرقفلی تنها برای اماکن تجاری تعریف می‌شود و برای اماکن مسکونی چنین حقی تعریف نمی‌شود. اما سوال این است که چرا باید از مستاجر اماکن تجاری حمایت ویژه کرد؟
فرض کنید شما یک دهنه مغازه متروکه را از مالک اجاره می‌کنید، در آن یک مغازه پوشاک راه‌اندازی می‌کنید و با تلاش فراوان شهرت مغازه‌تان را افزایش می‌دهید و مشتریان زیادی برای خود دست و پا می‌کنید.
حال اگر مالک بعد از اتمام مدت قرارداد شما را از مغازه بیرون کند، در واقع از شهرت و اعتباری که شما برای آن مغازه و کسب و کارتان جمع کرده‌اید رایگان به نفع خود استفاده می‌کند؛ حال آنکه شما مجبورید به مغازه‌ی دیگری بروید و روز از نو روزی از نو.
پس قانون‌گذار به این فکر افتاده است که این ارزش افزوده‌ی پنهان برای اماکن تجاری را در نظر بگیرد و از حق مستاجران اماکن تجاری در مقابل مالکان دفاع کند.
همین‌جا مشخص می‌شود چرا سرقفلی تنها برای اماکن تجاری تعریف می‌شود، زیرا اماکن مسکونی به واسطه زندگی کردن افراد داخل آن به ارزش و اعتبارش افزوده نمی‌شود.
قانون روابط موجر و مستاجر، که در سال ۱۳۵۶ تدوین شده بود، در سال ۱۳۷۶ دست‌خوش تغییر شد. موضوع «سرقفلی» نیز با تغییر قانون دچار تحول شد.
در قانون سال ۵۶ از مفهوم ذکر شده به عنوان «حق کسب و پیشه یا تجارت» یاد شده، حال آنکه در قانون سال ۷۶ (قانون فعلی) این مفهوم با تفاوت‌هایی به «سرقفلی» تغییر پیدا کرده است. بنابراین اگر قرارداد اجاره پیش از سال ۷۶ منعقد شده باشد باید به قانون سال ۵۶ رجوع کرد.
حق کسب و پیشه یا تجارت چیست؟
حق کسب و پیشه یا تجارت به این معنی است که مالک نمی‌تواند پس از پایان یافتن مدت قرارداد مستاجر را مجبور به تخلیه مکان تجاری کند، بلکه قرارداد به صورت خودکار تمدید می‌شود.
در واقع مستاجر تا هر زمان که بخواهد می‌تواند ملک را در اجاره خود نگه دارد و اگر مالک به یکی از سه دلیل زیر بخواهد قرارداد را به اتمام برساند، باید مبلغی تحت عنوان حق کسب و پیشه یا تجارت به مستاجر بپردازد.
این مبلغ در واقع ارزش اعتبار و شهرتی است که مستاجر طی مدت قرارداد برای محل تحت اجاره‌ی خود کسب کرده است. اما سه دلیلی که مالک به موجب آن‌ها می‌تواند به قرارداد خاتمه دهد به این شرح است:
- اگر مالک بخواهد ملک را تخریب یا بازسازی کند.
- اگر مالک بخواهد از آن ملک برای سکونت خودش یا خویشاوندان نزدیکش استفاده کند.
- اگر مالک برای شغل خود به آن ملک نیاز داشته باشد.
نکته مهمی که در قانون سال ۵۶ وجود داشت آن است که برای ایجاد «حق کسب و پیشه یا مهارت» نیاز نبود در قرارداد چنین حقی درج شود؛ بلکه به محض اینکه قرارداد اجاره منعقد می‌شد، به صورت خودکار چنین حقی برای مستاجر لحاظ می‌شد.
سرقفلی به چه معنی است؟
سرقفلی در واقع همان حق کسب مربوط به قانون سال ۵۶ است که با تغییراتی همراه شده است. این تغییرات به شرح زیر است:
- «سرقفلی» بر خلاف حق کسب و پیشه یا مهارت به صورت خودکار قرارداد اجاره را تمدید نمی‌کند. بنابراین بعد از اتمام مدت قرارداد در صورتی که مستأجر با مالک به توافق نرسد، باید ملک را تخلیه کند.
- حق «سرقفلی» بر خلاف حق کسب و پیشه یا مهارت به صورت خودکار ایجاد نمی‌شود، بلکه باید هنگام عقد قرارداد، مالک و مستاجر در این موضوع با هم توافق کنند. بنابراین در صورت عدم توافق در هنگام عقد قرارداد، عملا مستاجر هنگام تخلیه نمی‌تواند ادعایی داشته باشد.
انواع سرقفلی
سرقفلی را عموما به دو نوع تقسیم می‌کنند: سرقفلی مجازی و سرقفلی واقعی.
تعریف حق سرقفلی (سرقفلی واقعی)
حق سرقفلی به نوع کسب‌وکار ارتباطی ندارد و مربوط به استعداد و امکانات محل کسب است. فرض کنید پاساژ جدیدی ساخته شده باشد، مغازه‌های آن پاساژ فقط حق سرقفلی دارند. به این تعریف از سرقفلی، «سرقفلی واقعی» نیز گفته می‌شود.
سرقفلی مغازه مبنای قراردادی دارد، به‌عبارتی سرقفلی امتیازی است که موجر ضمن عقد اجاره به مستأجر می‌دهد و در ازای آن مبلغی دریافت می‌کند. یعنی قیمت آن امتیاز است که قبل از عقد اجاره وجود داشته و به مستأجر واگذار شده است و به این مستأجر مالک سرقفلی گفته می‌شود.
دفاتر اسناد رسمی علاوه بر رعایت شرایط عمومی تنظیم اسناد باید برای سند اجاره اماکن با کاربری تجاری تصریح کنند که عقد اجاره با سرقفلی یا بدون سرقفلی واقع شده است و این حق اغلب زمانی مصداق دارد که مالک، محل کسب را برای بار اول اجاره می‌دهد.
عوامل تعیین‌کننده میزان سرقفلی واقعی، محل ملک، نوع و مساحت و گنجایش و امکاناتی از قبیل برق، آب، تلفن و… است.
اگر مالک زمان عقد قرارداد از مستأجر حق سرقفلی را گرفته باشد، موظف است هنگامی که مستأجر ملک را تخلیه می‌کند، ارزش حق سرقفلی را به قیمت روز به مستأجر بپردازد.
یا مستأجر می‌تواند این حق را با اخذ مبلغی به دیگری انتقال دهد. البته باید دقت داشت که در قرارداد اولیه حق انتقال منافع عین مستأجره از وی سلب نشده باشد.
تعریف حق کسب و پیشه (سرقفلی مجازی)
حق کسب و پیشه، به تلاش، موفقیت کسبی و حسن شهرت مغازه‌دار ارتباط دارد و میزان درآمد بهدستآمده از کسب با توجه به میزان سرمایه‌گذاری، در آن دخیل است.
حق کسب یا پیشه در کتاب‌ها به نام «حقوق تجاری» هم آمده است. بعضی به آن «سرقفلی مجازی» هم می‌گویند.
عده‌ای حق کسب و پیشه را با سرقفلی یکی می‌دانند اما این دو، دو حق مجزا با هدفی متفاوت هستند.
تفاوت حق کسب و پیشه با حق سرقفلی چیست؟
- با تعریفی که از حق کسب و پیشه و حقوق تجاری داشتیم مشخص می‌شود که بر خلاف حق سرقفلی، چنین حقی قبل از عقد اجاره وجود ندارد بلکه با عقد اجاره برای مستأجر ایجاد می‌شود.
- حق کسب و پیشه، مختص مستأجر است و آن را با سند رسمی می‌توان منتقل کرد. اما برای سرقفلی چنین شرطی وجود نداشته و با قرارداد عادی نیز قابل انتقال است.
- سرقفلی متعلق به محل کسب(محل تجاری) است اما حق کسب و پیشه متعلق به کاسب(شغل تجاری) است.
- حق کسب و پیشه به محلی تعلق می‌گیرد که دارای کاسب است. حق سرقفلی بدون توجه به کسب و کاسب، ثابت است.
- حق سرقفلی مغازه وابسته به عرف محل است و در اختیار موجر است و مستأجر در تعیین آن نقشی ندارد، حق کسب و پیشه بر اساس قوانین، برای حفظ حقوق شخص(حقیقی یا حقوقی) کاسب است و محاکم(مانند قاضی) بر اساس نظر کارشناسی، مبلغ حق کسب و پیشه را تعیین می‌کند.
طرح چند چالش برای درک بهتر سرقفلی مجازی و واقعی
اکنون برای آنکه این مفاهیم را بهتر درک کنیم و کمی کاربردی به دو واژه حق سرقفلی(سرقفلی واقعی) و حق کسب و پیشه (سرقفلی مجازی) نگاه کنیم، چند مسئله مطرح می‌کنیم.
مسئله اول
من مغازه‌ای اجاره کرده‌ام ولی حق سرقفلی به مالک پرداخت نکرده‌ام. چندین سال اجاره‌نامه را تمدید کرده و در مغازه هم کسب‌وکار موفقی به راه انداخته‌ام. اکنون موجر مایل به تمدید اجاره نیست. چه اتفاقی می‌افتد؟
در این مسئله دو حالت ممکن است پیش بیاید:
حالت اول
من به عنوان مستأجر می‌توانم حق کسب و پیشه‌ام را با خود به مغازۀ دیگری ببرم. زیرا حاصل دسترنج خودم است. اما چون در هنگام عقد قرارداد مبلغی به عنوان حق سرقفلی پرداخت نکرده‌ام، انتظاری برای دریافت پول از موجر ندارم.
و موجر نمی‌تواند با نام کسب‌وکار من، دوباره تجارتی در مغازه راه بیندازد و یا به فرد دیگری اجاره دهد تا با همان نام کار من، کارش را ادامه دهد. به این حالت می‌گویند مستأجر حق کسب و پیشه را با خود به مغازۀ دیگری برده است.
حالت دوم
در این حالت من با موجر به توافق می‌رسم و حق کسب و پیشۀ خود را به ازای مبلغ مشخصی به او می‌دهم. در این صورت حتما باید سند رسمی تنظیم شود و بعد از تنظیم این سند، موجر در همان محل می‌تواند کسب مرا با همان نام سابق ادامه دهد. به این حالت به‌اصطلاح می‌گویند مستاجر حق کسب یا پیشۀ خود را به موجر داده است. در این حالت خرید سرقفلی اتفاق می‌افتد.
شاید شما فکر کنید که وقتی مدیر یا همان کاسب عوض شود، مشتری‌ها چه می‌شوند؟
برای تعداد کمی از مشتریان مدیر و یا کاسب مهم است و اگر فرد بعدی بتواند به همان کیفیت سابق، خدمات را ارائه دهد، مشتریان برای آن مغازه باقی خواهند ماند.
آنچه مسلم است، موجر تا زمانی که تمامی حقوق مستأجر را پرداخت نکند، نمی‌تواند ملک را دوباره اجاره دهد.
مستأجر می‌تواند سرقفلی مجازی خود را به مغازه یا فرد دیگری منتقل کند و یا آن را به موجر بدهد.
مسئلۀ دوم
مغازه‌ای اجاره کرده‌ام و سال‌ها در آن فعالیت داشته و به شهرت خوبی رسیده‌ام اما اکنون متوجه شده‌ام که در طرح نوسازی شهرداری قرار دارد. وضعیت حق کسب و پیشۀ من چه می‌شود؟
در سال ۱۳۴۸ قانونی تصویب شد که در آن حق کسی مثل من که کسبش در طرح نوسازی قرار گرفته است، محفوظ می‌ماند اما در سال ۱۳۷۰ این قانون منسوخ شد ولی برای حمایت از حق کسب و پیشه یا تجارت ظوابطی تعیین شد:
- اگر کسب من در اثر اجرای طرح‌های احداث و توسعۀ معابر و نوسازی عمران شهری از بین برود، از طرف شهرداری حق کسب و پیشه یا تجارت من پرداخته می‌شود.
- اگر کسب من با طرح توسعۀ معابر، سوددهی خود را از دست بدهد، می‌توانم از شهرداری حق کسب و پیشه یا تجارت دریافت کنم.
اسقاط حق کسب و پیشه
توجه داشته باشید که ممکن است در قراردادی که بین موجر و مستأجر تنظیم می‌شود، اسقاط حق کسب و پیشه قید شود. دراین مورد شاید تصور کنید که بعد از تمام شدن مهلت اجاره‌نامه نمی‌توانید ادعایی برای حق کسب و پیشه داشته باشید اما این حق قبل از ایجاد، قابل اسقاط نبوده و تحقق آن مشروط به پرداخت وجهی به مالک نیست.
همچنین اگر بدون رضایت مالک اصلی، مالک سرقفلی، سرقفلی مجازی را به دیگری منتقل کند، مالک می‌تواند حکم تخلیۀ مغازه را بگیرد.
عوامل موثر در تعیین ارزش حق کسب و پیشه یا تجارت چیست؟ (براساس مادۀ ۱۱ قانون روابط مالک و مستأجر)
- موقعیت و مرغوبیت محل کسب و پیشه یا تجارت
- شرایط و کیفیات اجاره از لحاظ مزایایی که در عقد اجاره برای موجر یا مستأجر منظور گردیده است.
- طول مدت اشتغال مستأجر به کسب و پیشه یا تجارت در مورد اجاره و حسن شهرت او که در معروفیت محل مزبور مؤثر افتاده است.
- وضع محل اجاره از نظر نوع بنا
- مخارجی که مستأجر به منظور آماده نمودن محل مزبور از حیث قفسه‌بندی و تهیۀ اشیا مورد لزوم و سایر تزئینات داخلی متحمل گردیده است.
- نوع کسب و پیشه یا تجارت مستأجر
چگونه هنگام عقد قرارداد درباره سرقفلی توافق کنیم؟
همان‌طور که گفته شد در قانون جدید برای ایجاد حق سرقفلی برای مستاجر، باید بین مالک و مستاجر توافق انجام شود. این توافق به یکی از سه شیوه زیر امکان‌پذیر است:
۱- هنگام عقد قرارداد مستاجر مبلغی را تحت عنوان سرقفلی به مالک می‌پردازد (در عرف به این کار خرید سرقفلی گفته می‌شود)، در این صورت مالک ملزم است هنگام تخلیه ملک سرقفلی را به قیمت روز محاسبه کرده و به مستاجر پرداخت کند.
باید توجه داشت که هم قرارداد باید عنوان «اجاره» داشته باشد (بنابراین در قراردادهای «صلح» چنین حقی منتفی است)، و هم اینکه مستاجر باید مبلغ را به وضوح تحت عنوان «سرقفلی» و نه چیز دیگر به مالک پرداخت کرده باشد.
مبلغ سرقفلی یا حق کسب چگونه تعیین می‌شود؟
۲- هنگام عقد قرارداد مالک و مستاجر توافق کنند که مالک هر سال با نرخ اجاره متعارف سال جدید باز هم ملک را به همین مستاجر اجاره دهد. در این صورت اگر با اتمام قرارداد مالک دیگر تمایل تمدید قرارداد را نداشته باشد، باید مبلغی تحت عنوان سرقفلی به مستاجر بپردازد.
۳- هنگام عقد قرارداد مالک و مستاجر توافق کنند که مالک باید تا زمانی که مستاجر بخواهد هر ساله با همان قیمت پیشین قرارداد را با مستأجر تمدید کند. در این صورت اگر با اتمام قرارداد مالک دیگر تمایل تمدید قرارداد را نداشته باشد، باید مبلغی تحت عنوان سرقفلی به مستاجر بپردازد.
بر اساس قانون، مبلغ سرقفلی یا حق کسب از طرف دادگاه با توجه به موارد زیر تعیین می‌شود:
- موقعیت و مرغوبیت محل کسب یا تجارت
- شرایط و کیفیت اجاره از لحاظ مزایایی که در اجاره‌نامه برای مالک یا مستاجر لحاظ شده است.
- طول مدت اشتغال مستاجر به کسب و کار در محل اجاره و حسن شهرت او که در معروفیت محل اثر داشته است.
- وضع محل اجاره از نظر بنا
- مخارجی که مستأجر برای آماده‌سازی و تزئینات متحمل شده (مثلا هزینه قفسه‌بندی، اشیا مورد نیاز و…)
- نوع کسب و کار مستأجر
دو نکته مهم
- اگر مالک، ملک خود را به شخص دیگری بفروشد باید بدانید که مالک جدید ملزم به پذیرش و رعایت تمام توافقات شما با مالک قبلی در زمینه سرقفلی است، ضمن اینکه مالک جدید حق و حقوقی بیش از مالک قبلی ندارد. بنابراین نیازی به عقد قرارداد جدید با مالک جدید نیست و در صورت عقد قرارداد جدید نیز حق و حقوق قبلی تغییری نمی‌کند.
- اگر قصد انعقاد قراداد جدیدی را دارید باید بدانید که قراردادتان بر اساس قانون سال ۷۶ منعقد می‌شود، بنابراین اگر می‌خواهید از حق سرقفلی استفاده کنید، حتما باید بر اساس روش‌هایی که در بالا گفته شد چنین حقی را برای خود ایجاد کنید؛ چون در قانون جدید این حق به صورت خودکار برای مستاجر لحاظ نمی‌شود.
جمع بندی
- بارها سردر مغازه‌ها و در آگهی‌های فروش مغازه دیده‌ایم که نوشته شده سرقفلی مغازه به فروش می‌رسد و احتمالا برای شما هم سوال شده سرقفلی مغازه و اماکن تجاری چیست و چه تفاوتی با مالکیت دارد؟ حق کسب و پیشه چیست؟
- اولین نکته که از این تعریف مشخص می‌شود این است که سرقفلی تنها برای اماکن تجاری تعریف می‌شود و برای اماکن مسکونی چنین حقی تعریف نمی‌شود.
- قانون روابط موجر و مستاجر، که در سال ۱۳۵۶ تدوین شده بود، در سال ۱۳۷۶ دست‌خوش تغییر شد. موضوع «سرقفلی» نیز با تغییر قانون دچار تحول شد.
- حق کسب و پیشه یا تجارت به این معنی است که مالک نمی‌تواند پس از پایان یافتن مدت قرارداد مستاجر را مجبور به تخلیه مکان تجاری کند، بلکه قرارداد به صورت خودکار تمدید می‌شود.
- «سرقفلی» بر خلاف حق کسب و پیشه یا مهارت به صورت خودکار قرارداد اجاره را تمدید نمی‌کند. بنابراین بعد از اتمام مدت قرارداد در صورتی که مستأجر با مالک به توافق نرسد، باید ملک را تخلیه کند.
- سرقفلی را عموما به دو نوع تقسیم می‌کنند: سرقفلی مجازی و سرقفلی واقعی.
- حق سرقفلی به نوع کسب‌وکار ارتباطی ندارد و مربوط به استعداد و امکانات محل کسب است.
- سرقفلی مبنای قراردادی دارد، به‌عبارتی سرقفلی امتیازی است که موجر ضمن عقد اجاره به مستأجر می‌دهد و در ازای آن مبلغی دریافت می‌کند.
- حق کسب و پیشه، به تلاش، موفقیت کسبی و حسن شهرت مغازه‌دار ارتباط دارد و میزان درآمد بهدستآمده از کسب با توجه به میزان سرمایه‌گذاری، در آن دخیل است.
- با تعریفی که از حق کسب و پیشه و حقوق تجاری داشتیم مشخص می‌شود که بر خلاف حق سرقفلی، چنین حقی قبل از عقد اجاره وجود ندارد بلکه با عقد اجاره برای مستأجر ایجاد می‌شود.
- حق کسب و پیشه به محلی تعلق می‌گیرد که دارای کاسب است. حق سرقفلی بدون توجه به کسب و کاسب، ثابت است.
- توجه داشته باشید که ممکن است در قراردادی که بین موجر و مستأجر تنظیم می‌شود، اسقاط حق کسب و پیشه قید شود. دراین مورد شاید تصور کنید که بعد از تمام شدن مهلت اجاره‌نامه نمی‌توانید ادعایی برای حق کسب و پیشه داشته باشید اما این حق قبل از ایجاد، قابل اسقاط نبوده و تحقق آن مشروط به پرداخت وجهی به مالک نیست.
